Парлямэнтарызм, як сродак ад “палітычных гараскопаў”

Дзейсная сыстэма абраньня дзяржаўных органаў Беларусі ёсьць хібнаю ня толькі з тае прычыны, што ў нашай краіне адсутнічаюць свабодныя выбары, як такія. Дадатковай праблемай ёсьць тое, што ўсе органы фармуюцца паводле мажарытарнага прынцыпу (у тым ліку – абраньне прэзыдэнта адзінай агульнадзяржаўнай “акругай”). Такая выбарчая сыстэма спрыяе таму, што палітычнае жыцьцё (як на дзяржаўным роўні, так і сярод тых, хто атаясамлівае сябе з дэмакратычнай апазыцыяй) набывае выразны пэрсаналісцкі характар. То бок палітычная барацьба разглядаецца выключна, як барацьба пэрсаналіяў, а не ідэяў ці палітычных праграмаў.

Здавалася б: а што такога дрэннага ў пэрсаналісцкім характары палітыкі? Па-першае, “персаналізаваная палітыка” спрыяе таму, каб выканаўчая ўлада фармавалася на грунце асабістай лаяльнасьці, а не прафэсіяналізму. А па-другое, наяўнасьць у парляманце пэўнае колькасьці “аднаасабовых палітыкаў” можа дрэнна ўплываць на хуткасьць і сыстэмнасьць працэсу заканатворчасьці. Так, ёсьць істотная рызыка, што асобныя патрэбныя законы ня будуць прымацца з-за адсутнасьці дастатковай падтрымкі, а агулам заканадаўства будзе непасьлядоўным і сыстэмным праз розныя інтарэсы орзных асобных дэпутатаў па тых ці іншых пытаньнях.

На рэспуліканскім роўні пэрсаналізм палітыкі адлюстроўваецца ў наяўнасьці толькі аднога публічнага палітыка – дзейснага прэзыдэнта краіны, якому супрацьстаіць аморфнае, “шматгаловае” утварэньне ў выглядзе “апазыцыі”. Таму няздольнасьць абраць адзінага кандыдата ў межах персаналізаванай палітычнай сыстэмы ставіць апазыцыю ў становішча апрыёры стратнае.

Аднак і на іншых роўнях палітычнае змаганьне паступова набыла выразна пэрсаналісцкі характар, у той час як “змаганьне ідэяў” адыйшло на задні плян. Так, напрыклад, падчас мясцовых альбо парляманцкіх выбараў выбаршчыкаў найбольш цікавіць асабістая біяграфія кандыдатаў, чымсі іх здольнасьць прапанаваць якасныя вырашэньні тых ці іншых рблемных пытаньняў. А ўнутрыапазыцыйныя спрэчкі ідэалягічна блізкіх палітычных сілаў (БНБ, розныя “лягеры” ў Партыі БНФ і г.д.) таксама носяць ня столькі “ідэйны” альбо “праграмны”, колькі пэрсаналісцкі характар. Прычым “пэрсаналзм” часам спараджае абсалютна абсурдныя сытуацыі, як, напрыклад, тлумачэньне моцы лідэра Хартыі-97 Анрэя Саньнікава добрым гараскопам.

У такіх варунках разьлічваць на нейкія пазытыўныя зьмены ў палітычным жыцьці краіны не выпадае. Адзіным шляхам для нармалізацыі палітычнага жыцьця краіны ў доўгатэрміновай пэспэктыве мне бачыцца ўсталяваньне парляманцкай рэспублікі з прапарцыйнай (альбо, зьмяшанай) выбарчай сыстэмай. Толькі ў такім выпадку ў палітыцы можна будзе разьлічваць на пераход ад “змаганьня асобаў” да “змаганьня ідэяў”. Хоць, натуральна, такі пераход ня будзе ані хуткім, ані канчатковым. І ўплыў асобных лідэраў на палітычнае жыцьцё краіны, так ці інакш, будзе значны. Так зараз ёсьць і ў іншых краінах, у тым ліку – парляманцкіх рэспубліках.

Зразумела, што ў межах дадзенай палітычнай сыстэмы пераход да парляманцкай рэспублікі не адпавядае зацікаўленьням кіроўчае эліты, альбо, прынаймней, таго, хто стаіць на яе чале. Аднак для апазыцыйных сілаў ідэя парляманцкай рэспублікі можа быць даволі карыснай, бо такая ідэя здольная аслабіць уплыў шэрагу негатыўных чыньнікаў, якія перашкаджаюць апанентам дзейснага прэзыдэнта знайсьці сваё месца на палітычным полі.

Па-першае, змаганьне за пераход да парляманцкай рэспублікі будзе спрыяць кансалідацыі розных пра-дэмакратычных сілаў, бо няма патрэбы спрачацца, хто мае быць лідэрам, а ўсе міжусобныя разборкі “пераносяцца” на час выбараў у парлямант. Па-другое, праца на ідэю парляментарызму вызваляе ад неабходнасьці падладжвацца пад палітычны каляндар, які фармуе дзейсная ўлада. Гэта дазволіць апазыцыі дзейнічаць самой, а не рэагаваць на дзеяньні ўлады. Да таго ж, гэта істотна ўскладніць працу рэпрэсіўнаму апарату, які, так ці інакш, працуе цыклічна, узмацняючы ціск падчас важных палітычных кампаній. А ў такім выпадку “карным органам” давядзецца ўвесь час знаходзіцца “на баявым дзяжурстве”. Ну, і па-трэцяе, такі падыход пакідае пэўнае месца ў далейшым палітычным жыцьці і дае пэўныя гарантыі для сярэдняга і ніжэйшага слаёў дзейснай эліты. А без талерантнага стаўленьня да магчымасьцяў пераменаў з боку гэтай фундаментальнай часткі дзейснага рэжыму дабіцца перамогі будзе даволі складана.

Натуральна, што ўзьнікае пытаньне адносна складанасьці прасоўваньня ідэяў парлямэнтарызму ў беларускім грамадзтве. Аднак гэтае пытаньне мае выключна тэхнічны характар (то бок “якім чынам зрабіць такую кампанію пасьпяховай”). І наўрад ці вырашэньне такой праблемы больш складанае, чым знаходжаньне адказу на пытаньне “як зматываваць народ пратэставаць супраць фальсіфкацыяў несвабодных выбараў”.